Na czym polega przewłaszczenie na zabezpieczenie?
Jak trafnie wskazywał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 11 września 2003 r., sygn. III CZP 53/03: „Umowa o przewłaszczenie rzeczy na zabezpieczenie jest jednym ze sposobów zapewnienia wierzycielowi realizacji pieniężnego zobowiązania dłużnika. Jej istotę stanowi przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy w celu jego zaspokojenia w razie niewykonania przez dłużnika zobowiązania oraz zobowiązanie się wierzyciela do zwrotnego przeniesienia własności, jeżeli dłużnik zobowiązanie wykona. Umowa ta stwarza podstawy do żądania wydania rzeczy i zależy od istnienia wierzytelności pieniężnej, którą zabezpiecza. Przenosi własność ze skutkiem w postaci wyłączenia przedmiotu zabezpieczenia z majątku dłużnika, ale jej przyczyną nie jest przysporzenie wierzycielowi prawa własności lecz danie mu zabezpieczenia wyegzekwowania wierzytelności. Dopóki zaspokojenie wierzytelności nie nastąpi wierzyciel występuje w podwójnej roli wierzyciela i właściciela rzeczy, a po bezskutecznym upływie terminu spłaty długu i zrealizowaniu roszczenia windykacyjnego także w roli posiadacza rzeczy. Przeniesienie własności oraz przeniesienie posiadania nie przesądzają o zaspokojeniu wierzyciela i wygaśnięciu wierzytelności. Dopiero spłata długu lub wystąpienie zdarzenia umownego, z którym strony związały skutek w postaci zaspokojenia wierzyciela powoduje, że wierzytelność wygasa w całości lub części. Najczęściej zdarzeniem tym jest sprzedaż rzeczy przez wierzyciela z zaliczeniem uzyskanej ceny na poczet wierzytelności, ale może nim być także przepadek rzeczy na rzecz wierzyciela po ustaleniu aktualnej wartości rzeczy. W tej ostatniej sytuacji umowa stron zawiera swego rodzaju odnowienie dotychczasowego zobowiązania dłużnika. Spłata długu pozbawia przewłaszczenie jego causae, ponieważ czyni bezprzedmiotowym zapewnienie sobie przez wierzyciela ściągalności wierzytelności. Brak spłaty długu i brak zaspokojenia się wierzyciela skutkuje „utrzymywaniem się” wierzytelności w czasie i wysokości zależnych od efektów przedsięwzięć wierzyciela na drodze realizacji uprawnień, wynikających z umowy o przewłaszczenie na zabezpieczenie.”
Przewłaszczenie na zabezpieczenie w Prawie bankowym
Specyficzną formę przewłaszczenia na zabezpieczenie zawiera Prawo bankowe. Jak wyjaśniał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 24 października 2001 r., sygn. III CZP 58/01: „zgodnie z przepisem art. 101 ust. 1 Prawa bankowego z 1997 r., zabezpieczenie wierzytelności banku może być dokonane w drodze przeniesienia na bank przez dłużnika do czasu spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją, prawa własności rzeczy ruchomej lub papierów wartościowych. Regulacja ta nie miała swojego odpowiednika w Prawie bankowym z 1989 r. i przewidziana została w celu umożliwienia bankom korzystania także z tego sposobu zabezpieczenia rzeczowego własnych należności. Do czasu wejścia w życie przepisów Prawa bankowego z 1997 r. przewłaszczenie rzeczy ruchomych dla zabezpieczenia wierzytelności bankowych było nierzadko stosowane w praktyce bankowej (uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 1993 r., III CZP 54/93, OSNC 1993, nr 12, poz. 219). Pojawiały się nawet odpowiednie wzorce umów i regulacje regulaminowe banków w tym zakresie. Umowy przewłaszczenia rzeczy ruchomych w celu zabezpieczenia zawierano także z osobami trzecimi, aczkolwiek – z różnych powodów – preferowano przewłaszczenie ustanowione przez dłużników bankowych (zwłaszcza kredytobiorców).„
Przewłaszczenie na zabezpieczenie w relacjach między podmiotami niebankowymi
W kontekście art. 101 ust. 1 Prawa bankowego podkreślić też należy, że przepis ten nie może być uważany za wyczerpujące uregulowanie instytucji przewłaszczenia na zabezpieczenie. Jak wyjaśniał Sąd Najwyższy w przywołanym już orzeczeniu w sprawie sygn. III CZP 58/01: „W orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie podkreślano jeszcze przed wejściem w życie art. 101 Pr.bank. z 1997 r., że umowa o przewłaszczenie ruchomości na zabezpieczenie znajduje swoje oparcie w zasadzie swobody umów (por. uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 1993 r., III CZP 54/93 i wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 1995 r., I CR 7/95, OSNC 1995, nr 12, poz. 183). Przewłaszczenie rzeczy ruchomej na zabezpieczenie wierzytelności powoduje powstanie stosunku prawnego, który strony mogą ułożyć według własnego uznania, byleby jego treść i cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) tego stosunku, ustawie lub zasadom współżycia społecznego (art. 353[1] k.c.). Nie sposób byłoby twierdzić, że wejście w życie przepisów art. 101 Pr.bank. z 1997 r. (1 stycznia 1998 r.) spowodowało jakieś radykalne zmiany w zakresie możliwości kontraktowego kształtowania wspomnianego stosunku prawnego w aspekcie przedmiotowym i podmiotowym. Omawiany przepis nie przesądza przecież samej dopuszczalności stosowania przewłaszczenia jako jednej z postaci zabezpieczenia wierzytelności bankowych, skoro decydujące w tej mierze znaczenie przypisywać należy zasadzie swobody umów. Nie przesądza także o możliwym ukształtowaniu treści umowy przewłaszczenia rzeczy ruchomej na rzecz banku oraz nie ogranicza omawianej postaci zabezpieczenia rzeczowego jedynie do obrotu bankowego.„