Kompensata – inaczej potrącenie; w ogólnym znaczeniu to wyrównanie strat, wydatków, wzajemnych roszczeń między kontrahentami. Jeżeli dwie jednostki są względem siebie jednocześnie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony.
Kompensaty należności z zobowiązaniami należy dokonywać zgodnie z przepisami ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.) – dalej: k.c., bądź też na podstawie umowy zawartej między kontrahentami, zwanej potrąceniem umownym.
Kompensata może być skutecznie dokonana, jeżeli łącznie spełnione są następujące warunki:
- wierzytelności przedstawione wzajemnie do potrącenia muszą istnieć i dotyczyć tych samych osób, które są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami
- przedmiotem obu wierzytelności muszą być sumy pieniężne albo rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku
- przedstawione do potrącenia wierzytelności muszą być wymagalne i charakteryzować się tym, że mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym (art. 498 k.c.).
Na skutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Potrącenia dokonuje się poprzez złożenie oświadczenia drugiej stronie. Oświadczenie to ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe (art. 499 k.c.).
Potrącenie może być dokonane również wtedy, gdy nastąpi odroczenie wykonania zobowiązania przez sąd albo bezpłatnie przez wierzyciela. Poza tym można także potrącić wierzytelność przedawnioną, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, nie nastąpiło jeszcze przedawnienie (art. 502 k.c.)
Praktyka gospodarcza zachęca do poszukiwania pragmatycznych sposobów wygaszania zobowiązań i w związku z tym ukształtowały się w obrocie umowy (porozumienia) kompensacyjne, z udziałem wielu podmiotów (co najmniej trzech), prowadzące do umarzania zobowiązań w sposób bezgotówkowy. Taki sposób „likwidowania” zobowiązań i wierzytelności jest aprobowany w doktrynie i judykaturze.
Pojęcie „kompensaty” (odpowiednika potrącenia) jest tu wykorzystywane do odróżnienia potrącenia umownego od potrącenia ustawowego (art. 498 i następne k.c.) i urzeczywistnia się w porozumieniu kompensacyjnym, będącym pozakodeksową umową, której podstawę prawną stanowi art. 353[1] k.c. Umowa taka umożliwia dokonywania przesunięć majątkowych między stronami, najczęściej w wyniku przelewu wierzytelności, przejęcia długu oraz zwolnienia z długu i prowadzi w konsekwencji do umorzenia ich zobowiązań ze skutkiem ex nunc (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2005 r., V CK 404/04, niepubl.).
Specyfika takich wielostronnych porozumień polega m.in. na tym, że mamy do czynienia z jednej strony z umową wielu podmiotów, a jednocześnie w jej obrębie dochodzi do umownych relacji dwustronnych między bezpośrednimi kontrahentami, na podstawie istniejących tylko między nimi więzi prawnych. Wielość tych relacji prawnych utrudnia czasem rozwikłania kwestii spornych na różnych ogniwach „łańcucha kompensacyjnego”.
[Opracowano na podstawie: wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2005 r., sygn. V CSK 68/05]